Shaxs buzilishlari (personality disorders) — shaxsiyatning uzoq muddatli, barqaror va patologik xususiyatlari bo'lib, ular insonning fikr, his-tuyg'ular, va xatti-harakatlarini ta'sir qiladi. Bu buzilishlar ko'pincha ijtimoiy, ish va boshqa turmush sharoitlarida muammolarni keltirib chiqaradi. Shaxs buzilishlari odatda o'zgarishga qarshilik ko'rsatadi va odamning umumiy hayot sifatini pasaytirishi mumkin.
Shaxs buzilishlarining asosiy turlari
Paranoidal Shaxs Buzilishi 301.0 (F60.0)**
Tavsif: Doimiy ishonchsizlik va shubha, boshqalar tomonidan zarar etkazilishi yoki aldashga qarshi haddan tashqari ehtiyotkorlik.
Belgilari: Isrofgarchilik, o'z manfaatlarini himoya qilish uchun qattiq harakat qilish, boshqalarga nisbatan shubha va ayblash.
A. Quyidagi to‘rt (yoki ko‘proq) xususiyat bilan aniqlanadi, erta kattalikda boshlanadi va turli kontekstlarda namoyon bo‘ladi, boshqalarga nisbatan umumiy shubha va ishonchsizlik:
1. Yetarli asosga ega bo‘lmasdan, boshqalar tomonidan ekspluatatsiya qilinishi, zarar ko‘rishi yoki aldanganidan shubhalanadi.
2. Do‘stlari yoki ishdagi hamkasblarining unga bo‘lgan sadoqatlari yoki ishonchliligi haqida asossiz shubhalarga doimo duch keladi.
3. O‘zi aytgan so‘zlar boshqalarga qarshi ishlatiladi deb qo‘rqib, boshqalarga ochilmoqchi bo‘lmaydi.
4. Oddiy gaplar yoki voqealardan, kamsitish yoki tahdid ma'nosini chiqaradi.
5. Doimo nafratlanadi (kamsitishlar, xafa qilishlar yoki hurmatsizliklar uchun kechirimli emas).
6. Sababsiz ravishda, boshqalarning ayrim harakatlarini, shaxsiyatiga yoki obro‘siga hujum sifatida qabul qiladi va bunga birdan g‘azab bilan javob beradi yoki qarshi hujumga o‘tadi.
7. Erining yoki jinsiy munosabatda bo‘lib turadigan shaxsning unga bo‘lgan sadoqati (sodiqligi) haqida takrorlanadigan, asossiz shubhalarga ega.
B. Faqat shizofreniya, bipolyar buzilishi yoki psixoz xususiyatlari ko‘rsatadigan depressiya buzilishining rivojlanishi paytida namoyon bo‘lmaydi va boshqa bir sog‘liq holatining fiziologik ta'sirlariga bog‘lanmaydi.
Eslatma: Agar schizofreniya boshlanishidan oldin tashxis mezonlari mavjud bo‘lsa, "kasallikdan oldingi" degan ifodani qo‘shing, "shubhali shaxsiyat buzilishi (kasallikdan oldingi)".
2. Shizoid shaxs buzilishi (Schizoid Personality Disorder)
Tavsif: Jamiyatdan izolyatsiya, emosional sovuqlik, ijtimoiy aloqalardan qochish.
Belgilari: Ijtimoiy aloqalardan qochish, o'z his-tuyg'ularini ifodalashda qiyinchilik, ichki dunyoga befarqlik.
3. Shizotipal shaxs buzilishi (Schizotypal Personality Disorder)
Tavsif: Oddiy fikr va xatti-harakatlar, aniq xayolparastlik, ijtimoiy noqulaylik.
Belgilari: O'ziga xos yoki g'aroyib xatti-harakatlar, g'aroyib fikrlar yoki e'tiqodlar, ijtimoiy izolyatsiya.
4. Antisotsial shaxs buzilishi (Antisocial Personality Disorder)
Tavsif: Boshqalarga nisbatan hurmatsizlik va tajovuzkorlik, qonunlarni buzish va etik normalarni e'tiborsiz qoldirish.
Belgilari: Yolg'on gapirish, huquqbuzarlik, manipulyatsiya qilish, boshqalarga nisbatan befarqlik.
5. Borderline shaxs buzilishi (Borderline Personality Disorder)
Tavsif: Emotsional beqarorlik, o'zgaruvchan o'zlik hissi, qo'rquv va beqarorlik.
Belgilari: O'zgaruvchan va qattiq his-tuyg'ular, ijtimoiy munosabatlarda o'zgaruvchanlik, o'z-o'zini zarar etkazish yoki o'zini qoldirish.
6. Narsissistik shaxs buzilishi (Narcissistic Personality Disorder)
Tavsif: O'zini buyuk deb hisoblash, boshqalardan tasdiq va e'tibor qidirish, boshqalarning ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirish.
Belgilari: O'z-o'zini yuqori baholash, boshqalarga nisbatan befarqlik, e'tibor va tasdiqni ortiqcha qidirish.
7. Isterik shaxs buzilishi (Histrionic Personality Disorder)
Tavsif: Teatrallik, diqqatni jalb qilish va e'tiborni qidirish, his-tuyg'ularni ortiqcha ifodalash.
Belgilari: Doimiy diqqatni qidirish, teatrallik, hissiy ekstremizm, boshqalar bilan o'zaro aloqalarda yirtqichlik.
8. Obsesif-kompulsiv shaxs buzilishi (Obsessive-Compulsive Personality Disorder)
Tavsif: Tartib, nazorat qilish va mukammallikka haddan tashqari ehtiros, flexibility va ijodkorlikni cheklash.
Belgilari: Mukammallikka bo'lgan ehtiros, o'z vaqtida aniq rejalashtirish, o'zgaruvchanlikka qarshilik.
9.Depressiv shaxs buzilishi (Depressive Personality Disorder)
Tavsif: Uzoq vaqt davomida mavjud bo'lgan chuqur salbiy hissiyotlar va umidsizlik.
Belgilari: Uzluksiz salbiy fikrlar, past ruhiy holat, o'z-o'ziga past baho berish.
10. Agar shaxs buzilishi (Avoidant Personality Disorder)
Tavsif: Ijtimoiy noqulaylik va tanqidga nisbatan kuchli qo'rquv, ijtimoiy aloqalardan qochish.
Belgilari: O'z-o'zini qabul qilmaslik, ijtimoiy aloqalarda qo'rquv, boshqalardan uzoqlashish.
Har bir shaxs buzilishi uchun alohida davolash yondashuvlari mavjud bo'lib, ular ko'pincha psixoterapiya, dori-darmonlar, va boshqa qo'llab-quvvatlash usullarini o'z ichiga oladi. Shaxs buzilishlari bilan shug'ullanishda professional yordam olish muhimdir.
Shaxs buzilishlarining asosiy turlari
Paranoidal Shaxs Buzilishi 301.0 (F60.0)**
Tavsif: Doimiy ishonchsizlik va shubha, boshqalar tomonidan zarar etkazilishi yoki aldashga qarshi haddan tashqari ehtiyotkorlik.
Belgilari: Isrofgarchilik, o'z manfaatlarini himoya qilish uchun qattiq harakat qilish, boshqalarga nisbatan shubha va ayblash.
A. Quyidagi to‘rt (yoki ko‘proq) xususiyat bilan aniqlanadi, erta kattalikda boshlanadi va turli kontekstlarda namoyon bo‘ladi, boshqalarga nisbatan umumiy shubha va ishonchsizlik:
1. Yetarli asosga ega bo‘lmasdan, boshqalar tomonidan ekspluatatsiya qilinishi, zarar ko‘rishi yoki aldanganidan shubhalanadi.
2. Do‘stlari yoki ishdagi hamkasblarining unga bo‘lgan sadoqatlari yoki ishonchliligi haqida asossiz shubhalarga doimo duch keladi.
3. O‘zi aytgan so‘zlar boshqalarga qarshi ishlatiladi deb qo‘rqib, boshqalarga ochilmoqchi bo‘lmaydi.
4. Oddiy gaplar yoki voqealardan, kamsitish yoki tahdid ma'nosini chiqaradi.
5. Doimo nafratlanadi (kamsitishlar, xafa qilishlar yoki hurmatsizliklar uchun kechirimli emas).
6. Sababsiz ravishda, boshqalarning ayrim harakatlarini, shaxsiyatiga yoki obro‘siga hujum sifatida qabul qiladi va bunga birdan g‘azab bilan javob beradi yoki qarshi hujumga o‘tadi.
7. Erining yoki jinsiy munosabatda bo‘lib turadigan shaxsning unga bo‘lgan sadoqati (sodiqligi) haqida takrorlanadigan, asossiz shubhalarga ega.
B. Faqat shizofreniya, bipolyar buzilishi yoki psixoz xususiyatlari ko‘rsatadigan depressiya buzilishining rivojlanishi paytida namoyon bo‘lmaydi va boshqa bir sog‘liq holatining fiziologik ta'sirlariga bog‘lanmaydi.
Eslatma: Agar schizofreniya boshlanishidan oldin tashxis mezonlari mavjud bo‘lsa, "kasallikdan oldingi" degan ifodani qo‘shing, "shubhali shaxsiyat buzilishi (kasallikdan oldingi)".
2. Shizoid shaxs buzilishi (Schizoid Personality Disorder)
Tavsif: Jamiyatdan izolyatsiya, emosional sovuqlik, ijtimoiy aloqalardan qochish.
Belgilari: Ijtimoiy aloqalardan qochish, o'z his-tuyg'ularini ifodalashda qiyinchilik, ichki dunyoga befarqlik.
3. Shizotipal shaxs buzilishi (Schizotypal Personality Disorder)
Tavsif: Oddiy fikr va xatti-harakatlar, aniq xayolparastlik, ijtimoiy noqulaylik.
Belgilari: O'ziga xos yoki g'aroyib xatti-harakatlar, g'aroyib fikrlar yoki e'tiqodlar, ijtimoiy izolyatsiya.
4. Antisotsial shaxs buzilishi (Antisocial Personality Disorder)
Tavsif: Boshqalarga nisbatan hurmatsizlik va tajovuzkorlik, qonunlarni buzish va etik normalarni e'tiborsiz qoldirish.
Belgilari: Yolg'on gapirish, huquqbuzarlik, manipulyatsiya qilish, boshqalarga nisbatan befarqlik.
5. Borderline shaxs buzilishi (Borderline Personality Disorder)
Tavsif: Emotsional beqarorlik, o'zgaruvchan o'zlik hissi, qo'rquv va beqarorlik.
Belgilari: O'zgaruvchan va qattiq his-tuyg'ular, ijtimoiy munosabatlarda o'zgaruvchanlik, o'z-o'zini zarar etkazish yoki o'zini qoldirish.
6. Narsissistik shaxs buzilishi (Narcissistic Personality Disorder)
Tavsif: O'zini buyuk deb hisoblash, boshqalardan tasdiq va e'tibor qidirish, boshqalarning ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirish.
Belgilari: O'z-o'zini yuqori baholash, boshqalarga nisbatan befarqlik, e'tibor va tasdiqni ortiqcha qidirish.
7. Isterik shaxs buzilishi (Histrionic Personality Disorder)
Tavsif: Teatrallik, diqqatni jalb qilish va e'tiborni qidirish, his-tuyg'ularni ortiqcha ifodalash.
Belgilari: Doimiy diqqatni qidirish, teatrallik, hissiy ekstremizm, boshqalar bilan o'zaro aloqalarda yirtqichlik.
8. Obsesif-kompulsiv shaxs buzilishi (Obsessive-Compulsive Personality Disorder)
Tavsif: Tartib, nazorat qilish va mukammallikka haddan tashqari ehtiros, flexibility va ijodkorlikni cheklash.
Belgilari: Mukammallikka bo'lgan ehtiros, o'z vaqtida aniq rejalashtirish, o'zgaruvchanlikka qarshilik.
9.Depressiv shaxs buzilishi (Depressive Personality Disorder)
Tavsif: Uzoq vaqt davomida mavjud bo'lgan chuqur salbiy hissiyotlar va umidsizlik.
Belgilari: Uzluksiz salbiy fikrlar, past ruhiy holat, o'z-o'ziga past baho berish.
10. Agar shaxs buzilishi (Avoidant Personality Disorder)
Tavsif: Ijtimoiy noqulaylik va tanqidga nisbatan kuchli qo'rquv, ijtimoiy aloqalardan qochish.
Belgilari: O'z-o'zini qabul qilmaslik, ijtimoiy aloqalarda qo'rquv, boshqalardan uzoqlashish.
Har bir shaxs buzilishi uchun alohida davolash yondashuvlari mavjud bo'lib, ular ko'pincha psixoterapiya, dori-darmonlar, va boshqa qo'llab-quvvatlash usullarini o'z ichiga oladi. Shaxs buzilishlari bilan shug'ullanishda professional yordam olish muhimdir.
Shaxs buzilishlari (personality disorders) ko'pincha bir necha omillar ta'sirida rivojlanadi, bu omillar genetik, biologik, psixologik, va ijtimoiy bo'lishi mumkin. Quyidagi sabablarga ko'ra shaxs buzilishlari vujudga kelishi mumkin:
1. Genetik va biologik omillar
Genetik predispozitsiya: Shaxsiyat buzilishlari ko'pincha oilaviy tarix bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Genetik omillar, ya'ni oilada shaxsiyat buzilishlari bo'lishi, individning shaxsiyat buzilishlariga moyilligini oshirishi mumkin.
Biologik omillar: Miya strukturalari va neyrokimyoviy jarayonlardagi o'zgarishlar shaxsiyat buzilishlarining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, neyrotransmitterlar yoki gormonlar darajasidagi o'zgarishlar muammo yaratishi mumkin.
2. Psixologik omillar
O'tmishdagi travmalar: Bolalikdagi travmatik tajribalar, masalan, jinsiy zo'ravonlik, jismoniy yoki emosional qattiqlik, shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
Ruhiy trauma va stress: Qattiq ruhiy stress, travma yoki o'zgaruvchan muhitlar shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
3. Ijtimoiy va atrof-muhit omillari
Oilaviy muhit: Oilaviy munosabatlar, ota-onalar bilan bo'lgan aloqalar va tarbiya usullari shaxsiyat buzilishlariga ta'sir qilishi mumkin. Masalan, ota-onalarning juda murosasizlik yoki haddan tashqari himoya qilish usullari shaxsiyatsizlikka olib kelishi mumkin.
Ijtimoiy izolyatsiya**: Ijtimoiy qo'llab-quvvatlashning yetishmasligi, ijtimoiy aloqalarning cheklanishi yoki ijtimoiy izolyatsiya shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
4. Biopsikososial model
Biopsikososial yondashuv: Shaxsiyat buzilishlari ko'pincha biologik, psixologik va ijtimoiy omillarning kombinatsiyasi natijasida rivojlanadi. Bu model shaxsiyat buzilishlarining ko'p jihatli sabablarini hisobga oladi va muammoning turli tomonlarini birlashtiradi.
5. Tarbiya va rivojlanish
Bolalikdagi rivojlanish muammolari: Bolalik va yoshlikdagi rivojlanish bosqichlari va tarbiya usullari shaxsiyatni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, rivojlanishdagi kechikishlar yoki noto'g'ri tarbiya shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
Shaxsiyat buzilishlarining kelib chiqish sabablari ko'p qirrali bo'lib, ko'pincha bir nechta omillarning kombinatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Bu buzilishlarni to'g'ri tushunish va davolash uchun ko'pincha professional yordam va kompleks yondashuvlar zarur bo'ladi.
1. Genetik va biologik omillar
Genetik predispozitsiya: Shaxsiyat buzilishlari ko'pincha oilaviy tarix bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Genetik omillar, ya'ni oilada shaxsiyat buzilishlari bo'lishi, individning shaxsiyat buzilishlariga moyilligini oshirishi mumkin.
Biologik omillar: Miya strukturalari va neyrokimyoviy jarayonlardagi o'zgarishlar shaxsiyat buzilishlarining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, neyrotransmitterlar yoki gormonlar darajasidagi o'zgarishlar muammo yaratishi mumkin.
2. Psixologik omillar
O'tmishdagi travmalar: Bolalikdagi travmatik tajribalar, masalan, jinsiy zo'ravonlik, jismoniy yoki emosional qattiqlik, shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
Ruhiy trauma va stress: Qattiq ruhiy stress, travma yoki o'zgaruvchan muhitlar shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
3. Ijtimoiy va atrof-muhit omillari
Oilaviy muhit: Oilaviy munosabatlar, ota-onalar bilan bo'lgan aloqalar va tarbiya usullari shaxsiyat buzilishlariga ta'sir qilishi mumkin. Masalan, ota-onalarning juda murosasizlik yoki haddan tashqari himoya qilish usullari shaxsiyatsizlikka olib kelishi mumkin.
Ijtimoiy izolyatsiya**: Ijtimoiy qo'llab-quvvatlashning yetishmasligi, ijtimoiy aloqalarning cheklanishi yoki ijtimoiy izolyatsiya shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
4. Biopsikososial model
Biopsikososial yondashuv: Shaxsiyat buzilishlari ko'pincha biologik, psixologik va ijtimoiy omillarning kombinatsiyasi natijasida rivojlanadi. Bu model shaxsiyat buzilishlarining ko'p jihatli sabablarini hisobga oladi va muammoning turli tomonlarini birlashtiradi.
5. Tarbiya va rivojlanish
Bolalikdagi rivojlanish muammolari: Bolalik va yoshlikdagi rivojlanish bosqichlari va tarbiya usullari shaxsiyatni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, rivojlanishdagi kechikishlar yoki noto'g'ri tarbiya shaxsiyat buzilishlariga olib kelishi mumkin.
Shaxsiyat buzilishlarining kelib chiqish sabablari ko'p qirrali bo'lib, ko'pincha bir nechta omillarning kombinatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Bu buzilishlarni to'g'ri tushunish va davolash uchun ko'pincha professional yordam va kompleks yondashuvlar zarur bo'ladi.
Klinik psixolog
Elchin Tolibov